Erzurum’un kara günleri
Erzurum’un düşman işgali altında olduğu dönemi anlatan güzel bir yazı dizisini gazetemiz okurlarıyla paylaşıyoruz.
Sarıkamış Harekatı, düşman kuvvetlerinin arkasına dolanmayı hedef alan askeri açıdan başarılı bir harekat planı olmasına rağmen, zaman ve iklim şartları gibi stratejik faktörlerin yeterince iyi değerlendirilememesi dolayısıyla Türk ordusu için büyük bir yenilgiyle sonuçlanmıştır. Sarıkamış’ta alınan bu büyük yenilgi, Rus Genelkurmayı tarafından “Batı Ermenistan’ı ve Anadolu’yu koruyan, Mavera-yı Kafkasya ile Küçük Asya’nın iç bölgelerine giden en güzel yolların kesiştiği en sağlam noktada bulunan” şehir olarak değerlendirilen; İngiliz The Times Gazetesi tarafından ise “ Türklerin Asya topraklarının anahtarı” şeklinde değer atfedilen Erzurum’un Rus istilasına açılması sonucunu doğurmuştur. ( Şahin ve Yavuz, 2007: 31-38 )
Sarıkamış’ta kazandığı büyük zaferin ardından bölgede stratejik noktaları bir bir ele geçiren General Nikolai Nikolayevich Yudenich komutasındaki Rus karargahı, 1916 yılı başlarında Erzurum mevzileri üzerinde yaptırdığı keşif uçuşlarından elde ettiği görüntüler hakkında yaptığı değerlendirmeler neticesinde, Erzurum’u savunan Türk ordusunun güçlü bir askeri harekata karşı yeterince hazırlıklı olmadığı kanaatine vararak, Erzurum üzerine taarruz kararı almıştır. 1916 yılının Şubat ayında gittikçe yoğunlaşan Rus taarruzuna karşı Türk kuvvetleri tarafından büyük bir direniş gösterilmiş ve hatta Rusların yaptıkları havadan keşif faaliyetleri sırasında iki Rus uçağı Türk birlikleri tarafından düşürülmüştür. ( Dilek ve Taşkesenlioğlu, 2011: 84-85 ) Yapılan cansiparane mücadelelere rağmen Erzurum’un son yedi adet istihkamı da Ruslar tarafından işgal edilmiş ve Rus I. Kafkas Kolordusuna ait 39. Avcı tümeninin ilk alayı 16 Şubat 1916 Çarşamba günü sabah 7 sularında Kars Kapı’sından geçerek Erzurum’a girmiştir. ( Kocagüney, 1942: 163; Yüksel, 2008: 261 ) Muratpaşa Camisi imamı Hacı Fehim Efendi, Delail-i Hayrat kitabının kapaktan sonraki boş sayfasına bu acı günü şu ifadelerle not etmiştir: “ Rus keferesinin Erzurum’u aldığı tarih: 3 Şubat 1332 Çarşamba” … ( Başar, 1974: 97 )
Türk ordusu Erzurum’dan çekilirken topçu subayı Binbaşı Nuri Bey cephaneliklerin yok edilmesi göreviyle Erzurum’da bırakılmıştır. Bu plan dahilinde Harput Kapısı’nda bulunan ve içerisinde çok miktarda kara barut bulunan bir cephaneliğin patlatılması sonucu şehirde büyük hasar meydana gelmiştir. Patlamanın etkisiyle civardaki birkaç ev yıkılmış ve hatta fırlayan taşlar Çırçır mahallesine kadar ulaşarak insanların yaralanmalarına sebep olmuştur. Çifte Minareli Medrese, Kale Mescidi, Taş Ambarlar, İstanbul Kapı ve Kars Kapı’da bulunan cephaneliklerinde bu plan çerçevesinde yok edilmesi planlanmıştır. (Kocagüney, 1942: 161 ) Yapılan bu ilk denemenin istenmeyen sonuçlar doğurması ve halkın tarihi eserlerin havaya uçurulması fikrine karşı çıkması neticesinde bu fikirden daha sonra vazgeçilmiş; Çifte Minareli Medrese ve Kale Mescidi dönemin Meclis-i İdare Başkatibi Hüseyin Çamaşırcı ve Marancı Tevfik Efendi tarafından yapılan organizasyonla boşaltılmıştır. ( Başar, 1974: 92 ) Türk ordusu tarafından cephanelik olarak kullanılan Çifte Minareli Medrese’ye ve Kale Mescidi’ne, Erzurum’a giren Rus kuvvetleri tarafından el konulmuş ve bu tarihi yapılar, Ulu Cami ile birlikte yine cephanelik olarak kullanılmıştır. ( Başar, 1974: 97 )
Türk sancakları, Ruslar tarafından ele geçirilmiş,
Ruslar’ın Erzurum’u işgalinde yaşanan en hazin hadiselerden birisi Türk sancaklarının Ruslar tarafından ele geçirilmiş olmasıdır. Erzurum tabyalarında ve kalesinde bulunan Türk sancaklarından dokuz tanesi Erzurum’a giren Rus birlikleri tarafından ele geçirilmiştir. Ruslar ele geçirdikleri Türk sancaklarının fotoğraflarını çekmişler ve sinema görüntülerini almışlardır. Bu görüntüler gerek Ruslar gerekse müttefikleri tarafından propaganda amaçlı olarak kullanılmıştır. Rusların sancaklar üzerinden yaptıkları propaganda faaliyetleri bununla bitmemiş, sancaklar ilk önce Tiflis’e götürülerek burada halka sergilenmiş, daha sonra ise Erzurum’a ilk giren Rus komutanı Konieff tarafından Rus Çarlığı’nın başkenti Petrograd ( St. Petersburg )’a götürülürek Rus Çarı’na sunulmuş ve 11 Mart 1916 tarihinde ise Petrograd sokaklarında gezdirilmiştir. ( The Grey River Argus, 1916; The Graphic, 1916; Dilek ve Taşkesenlioğlu, 2011: 86; Şahin ve Yavuz, 2007: 49 )
Erzurum’a yerleşen Rus birlikleri tarafından daha sonra ilk iş olarak sokağa çıkma yasağı ilan edilerek şehirdeki bütün evlerde arama yapılmıştır. Erzurumlu Ermeniler’in mihmandarlığında yapılan ve şehrin önde gelen isimlerinin evlerinden başlatılan bu arama faaliyetlerinde Ruslar tarafından, evlerde bulunan silah, cephane, kılıç, kama vb. gibi ne kadar malzeme varsa hepsi toplanmış, bir namlık dahi bırakılmamıştır. ( Başar, 1974: 97 ) 29 Nisan 1916 tarihinde halkın elindeki silahları toplamak bahanesiyle yapılan bu aramalar sırasında, halkın yıllardır biriktirdiği mücevheratı, parası ve eşyası Erzurum’daki bütün evlere tek tek giren Ruslar ve beraberlerindeki Ermeniler tarafından yağma edilmiştir. ( Som, 2005: 102 ) Ertesi gün ise Ruslar tarafından şehrin her mahallesine Ermeni tellallar çıkarılmış, Erzurum halkına sokağa çıkma yasağının kaldırıldığı bildirilmiş ve “artık büyük Çar’ın uyrukları olan Erzurum’luların güven altında oldukları” duyurulmuştur!.. ( Tipi, 2006: 189 ) Bu aramalar sırasında Ruslar tarafından eli ve beyni silah tutabilecek nitelikte görülen kişiler Köse Ömerağa Camisi’nde toplanmış ve burada toplanan yaklaşık 600 kişi tutuklanarak Rusya’ya sürgüne gönderilmiştir. ( Başar, 1974: 104 )
Ermeniler tarafından Ruslar’a ihbar edilen bazı Erzurumlular ise, kendilerine casusluk ve sabotajcılık suçu isnat edilerek ve halka gözdağı vermek gayesi de güdülerek Erzurum kalesinde asılmışlardır. ( Başar, 1957: 17; Başar, 1974: 90,97; Hürbaş, 1978: 77 ) Asılan Erzurumluların sayısını Ahmet Hürbaş yedi kişi, Mevlüt Yüksel, 1918 tarihli “Erzurum Vilayeti’nde Vuk’u Bulan Ermeni Mezalimini Tahkik Heyeti’nin Raporu”na isnaden yine yedi kişi, Zeki Başar sekiz kişi, Mehmet Nusret Som ise onbir kişi olarak vermektedir. ( Hürbaş, 1978: 77; Yüksel, 2008: 267; Başar, 1982: 31-32; Som, 2005: 102 ) Ruslar tarafından asılan Erzurumlular’dan bugün isimlerini bildiklerimiz şunlardır: Kumludereli Hasan Bey, Veyisefendili Fırıncı Emoç, Komisli Ali, Selim oğlu Sabri, Cemal Efendi, Evyıkan oğlu Şükrü, Düyunu Umumiye Katibi Mümtaz Bey… ( Başar, 1982: 31-32 )
Türk ordusunun Erzurum’un daha batısında, Kopdağı – Mama Hatun hattına çekilmesini müteakip Erzurum’un coğrafi ve stratejik konumunu daha yakından inceleme fırsatını bulan Rus Kafkas Ordusu Komutanlığı Erzurum kalesinin daha güçlü şekilde tahkim edilmesine karar vermiştir. Kars kalesinin topçu komutanının da dahil edildiği bir komisyon kurulmuş ve bu komisyon Nisan ayı içerisinde karların kalkmasıyla uygulanacak bir tahkimat planı hazırlamıştır. Yapılan plan Mayıs ayında uygulamaya konulmuş ve yedi ay süren bir çalışma sonucunda Ruslar’ın Erzurum tahkimat planı başarıyla tamamlanmıştır. Tümgeneral Vehbi Kocagüney, “ Erzurum Kalesi ve Savaşları” isimli eserinde Rusların 1916 yılının Mayıs ayında başlayan ve yedi ay süren bu hummalı çalışmalarını “ Bu işler bizim 914 – 915 yıllarının iki yazının oniki ayında başarabildiğimiz işlerden aşağı değildi.” şeklindeki sözleriyle değerlendirmiştir. Türk ordusu Erzurum’dan çekilirken yalnızca 36 Mantelli topu koşum hayvanlarıyla çekilerek Erzincan’a yollanabilmiştir. Bırakılan 200’den fazla topun 65 tanesi Ruslar tarafından kullanılmaya uygun görülmüş ve Erzurum kalesinin yeni cephe planlamasında değerlendirilmiştir. Şehrin tahkimatını iyice güçlendirmek isteyen Ruslar tarafından bu amaçla Erzurum’a 322 adet top getirilmiştir. Sarıkamış’a kadar trenlerle getirilen toplar buradan Erzurum’a ise binlerce manda ile çekilmiştir. Türk ordusundan ele geçirilen 65 top ile top sayısını 387’ye çıkaran Rus ordusu böylelikle Erzurum kalesinde kurduğu 75 top bataryası ile kilometre başına top sayısını 7’ye çıkarmıştır. Türk ordusu ise Erzurum kalesine kilometre başına 5 – 6 top koyabilmiştir. ( Kocagüney, 1942: 163-171 )
Gerek işgalin kış mevsimine rastlayan ilk aylarında yapılan yol açma çalışmalarında, gerekse yukarıda zikrettiğimiz tahkimat planı gereğince yapılan bütün işlerde Erzurum ahalisi Ruslar tarafından yoğun olarak çalıştırılmıştır. Şehirden topladıkları kazma ve kürek kullanabilecek güçte olan insanları zorla çalıştıran Ruslar, çalıştırdıkları insanlara gündelik olarak 3-4 manat yevmiye verdikleri gibi, bazı zamanlarda çay ve şeker de vermişlerdir. ( Başar, 1974: 93, 107 ) Rusların çalıştırmaya götürdükleri Erzurumlular’a karşı sergiledikleri kısmen hakkaniyetli olarak değerlendirilebilecek bu tavırları, Ruslar’ın Erzurum’u terk etmelerini takip eden günlerde Erzurum halkının, Ermeniler’in kendileri hakkında yaptıkları sinsi katliam planlarından şüphelenmemelerine sebep olacak ve bu sebeple Yanıkdere gibi büyük bir katliamın yolunu açacaktır.
Ruslar Erzurum’da bulundukları zaman diliminde Erzurum’un geleneksel şehir kültürüne de birçok hususta olumsuz etkilerde bulunmuşlardır. Erzurum sivil mimarisi 20. Yüzyıl boyunca yaşayacağı Vandalizm’in ilk darbesini Ruslar’ın elinden yemiştir. Birçok Erzurum evi Rus birlikleri tarafından yakılıp yıkılarak, evlerin enkazından çıkan odunlar Rusların Askeri hastanelerinde ve karakol merkezlerinde yakacak olarak kullanılmıştır. ( Hürbaş, 1978: 75-76 )
Ruslar’ın şehirde korku saldıkları kesimlerden biri ise kitap ve kütüphane sahibi aileler olmuştur. Ruslar silah aramak bahanesiyle girdikleri evlerde gördükleri kitaplara el koymuşlar ve bu kitapları imha etmişlerdir. Evlerinde kitap ve kitaplık olan aileler ise psikolojik baskı altına alınmış ve kovuşturmaya tabi tutulmuşlardır. Kitap ve kütüphane sahibi Erzurumluların psikolojik baskıya maruz kalmaları ve kovuşturmaya tabi tutulmaları üzerine bazı Erzurumlu aileler de evlerindeki kitaplıkları yakmak yolunu seçmişlerdir. Azerbaycan Türkleri’nin Bakü Müslüman Cemiyet-i Hayriyesi vasıtasıyla yaptıkları yardımlar kapsamında Erzurum’a gazete, dergi ve kitap getirmeleri de bir süre sonra Ruslar tarafından yasaklanmıştır. ( Hürbaş, 1978: 80 )
Erzurum’da bulunan dini teşekküller Ruslar tarafından korunmuş ve teşvik edilmiştir. Halkın dini vecibelerini yerine getirmesine hiçbir şekilde karışılmadığı gibi aksine özellikle Cuma namazı vakitlerinde çarşılarda ve sokaklarda dolaşan, kahvehanelerde oturan Erzurum halkı ellerinde kırbaç ve sopalar bulunan Rus polisleri tarafından zorla camilere sevk edilmiştir. Ramazan ayında sahur ve iftar topları yine Ruslar tarafından atılmıştır. Ruslar’ın halkın dini inançlarına gösterdikleri bu müsamaha Erzurum halkı içerisinde Rus generallerinin ve papazlarının gizli Müslüman olduklarına dair efsanelerin yayılmasına yol açmıştır. Dini inançlara saygı gösteren ve hatta ibadet için halkı zorlayan Ruslar tarafından Erzurum’da başarısızlıkla neticelenen misyonerlik çalışmaları da yapılmıştır. Bu amaçla birkaç yüz kişilik genç papaz kafilesi Erzurum’a getirilerek Erzurum halkına hristiyanlık propagandası yapılmıştır. Genç papazların propaganda çalışmaları bir süre sonra Erzurum halkı için alay ve eğlence konusu haline gelmiş ve papazlar Rusya’ya geri çağrılmıştır. ( Hürbaş, 1978: 77-78 )
Erzurum’u işgal ederek Anadolu’nun içlerine ve oradan da Akdeniz’e inme planları yapan Rusya’da 1917 yılı Mart’ında meydana gelen ihtilal ile Çar devrilmiş ve yerine geçici bir hükümet kurulmuştur. 9 Mayıs 1917 tarihinde aldığı acil bir siyasi kararla Rusya’nın işgalinde bulunan Doğu Anadolu’daki sivil idareye Ermenilerin atanmasını uygun gören geçici hükümet, Rusya’nın içinde bulunduğu krizleri aşamamış ve 8 Kasım 1917 tarihinde Halk Komiserleri Konseyi Rusya’nın yönetimine el koymuştur. Sovyet Hükümeti aynı gün yaptığı çağrı ile Rusya’nın savaş halinde bulunduğu ülkelere kayıtsız şartsız barış teklifinde bulunmuştur. Yapılan görüşmeler neticesinde 18 Aralık 1917 tarihinde Sovyet Hükümeti ile Osmanlı Devleti arasında Erzincan’da imzalanan anlaşma ile Ruslar’ın Doğu Anadolu’dan ve Erzurum’dan çekilme süreci başlamıştır. ( Demirel, 1996:76-78)
KAYNAKÇA
________, The Keys Of Erzeroum, The Grey River Argus, 26 May 1916.
________, The Graphic, 15 April 1916.
BAŞAR, Zeki. Ermenilerden Gördüklerimiz, Atatürk Üniversitesi Yayın No: 354, Ankara, 1974.
BAŞAR, Zeki. Kara Günler, Kurtuluş Yazılarıyla Erzurum, Erzurum, 1957.
BAŞAR, Zeki. Öncesi ve Sonrasıyla Erzurum’un Kurtuluşu, Ermeniler Hakkında Makaleler Derlemeler, Ankara, 1982.
DEMİREL, Muammer. Birinci Dünya Harbinde Erzurum ve Çevresinde Ermeni Hareketleri ( 1914 – 1918 ), Genelkurmay Askeri Tarih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları, Ankara, 1996.
DİLEK, Mehmet Sait ve TAŞKESENLİOĞLU, M. Yasin. Erzurum’un Rus İşgaline Düşüşünün Batı Kamuoyundaki Yankıları, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Tarih Bölümü Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt:30, Sayı:50, Ankara, 2011.
HÜRBAŞ, Ahmet. 1918 Erzurum Katliamı, Neden ve Nasıl Oldu?, Ermeniler Hakkında Makaleler Derlemeler, Atatürk Üniversitesi Yayınları No: 535, Ankara, 1978.
KOCAGÜNEY, Vehbi. Erzurum Kalesi ve Savaşları, Gnkur X.Ş., İstanbul, 1942.
SOM, Mehmet Nusret. Tarihçe-i Erzurum, ( Hazırlayan: Ahmet Fidan), Dergah Yayınları Erzurum Kitaplığı, No:23, İstanbul, 2005.
ŞAHİN, Enis ve YAVUZ, Fikrettin. İngiliz The Times Gazetesi’ne Göre Erzurum’un Ruslar Tarafından İşgali (1916), Atatürk Dergisi / Journal of Ataturk (Atatürk Üniversitesi, Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü) ,Cilt. 3, Ocak/Şubat 2007.
TİPİ, Şeref. Pışıppa (1860–1926), (Hazırlayan: Canerhan Tipi), İstanbul, 2006.
YÜKSEL, Mevlüt. 1. Dünya Savaşı’nda Erzurum’un İlk İşgal Günleri, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, Sayı: 37, Erzurum, 2008
